Тыа сирин олохтоохторун этнокультурнай наадыйыыларын билиңңи кэмңэ туруга.

Тыа сирин олохтоохторун этнокультурнай наадыйыыларын  билиңңи кэмңэ туруга.

/социолингвистическэй ыйытык түмүгүнэн/

Бороҕон орто оскуолатын библиотекара Иванова В.И. үлэтэ.

Билиңңи кэмңэ этнокультурнай ордоруулар личность өй-санаа өттүнэн сайдыытын быстыспат сор5отунан буолаллар, информацияны хайдах туһанарга  уонна ылынарга наадалаах түгэннэри үөскэтэллэр.  Биллэрин курдук, кимиэхэ ба5арар информацияны ылыныы бэйэ омугун культуратын, тылын нөңүө ааһар. Ол иһин, ордук о5о5о ханнык омук тылынан информация тиийэрэ ордук суолталаах буолар. Личность сайдыытыгар информационнай культура5а иитии ордук суолталаа5ынан, кини информация5а  наадыйыытын төрүттэрин оңоруохха наада.

Биһиги үлэбит сыала- билиңңи общество бүттүүн уларыйыыларыгар оло5уран, кыракый тыа нэһилиэгэр олохтоох саха дьонун этнокультурнай наадыйыыларын үөрэтэн көрүү. Холобурга, 2014 сыллаа5ы чинчийии  түмүгүнэн, тыа сирин олохтоохторун тылы баһылааһыннарын таһыма саастарын  бөлөхтөрүнэн Дьокуускай куорат олохтоохторуттан намыһа5а көстөр.

Табл. Тыа сирин олохтоохторун тылы баһылааһыннарын саастарынан таһыма   (в %)

 

*Результаты социолингвистического опроса 2014 г.

.Этнокультурнай наадыйыылары быһаарар ыйытык Бүлүү улууһун  506 киһи олорор Чай  сэлиэнньэтигэрыытылынна. Ыйытыкка кытыннылар 60 киһи,/ол иһиттэн 30 оскуола 7-11 кылаастарын  үөрэнээччилэрэ,30 улахан киһи-учууталлар, оскуола үлэһиттэрэ, төрөппүттэр/.  Үөрэнээччилэр-30,  уол-15, кыыс-15. Улахан дьоңңо- ыйытыкка 23 дьахтар, 7 эр киһи кытынна, 25 олохтоох оскуола учууталлара. 5- араас идэлээх, үлэлээх дьон. Үрдүк үөрэхтээх -17 киһи, орто анал -10,орто үөрэхтээ5э-3. Ыйытыллыбыттартан 98%.төрөөбүт тылларынан саха тылын аа5аллар, 2 % нуучча, саха  тылларын иккиэннэрин.

Билиңңи тыа сирин олохтоохторун этнокультурнай көрдөбүллэрин маннык ыйытыктарга хоруйдарынан  таһааран ырыттыбыт.Онно киирэллэр:

1.Бэйэ туһунан  чахчылар./сааһа, омуга, үлэтэ,үөрэ5э, эр киһитэ, дьахтара,

сахалыы, нууччалыы билиитин таһымын бэйэ сыанабыла/

2. «Сүүс бастың уус-уран айымньы /кинигэ/ испииһэгэр» сөбүлүүр  айымньыларын  ааттааһын - саха,нуучча, аан дойду литературатыттан

3.Ханнык хаһыаты, сурунаалы ордороллорун, хантан ылалларын ыйыы./суруттарыы, ма5аһыынтан атыылаһыы, библиотекаттан уларсыы/

4 Ханнык тылынан аа5алларын, таптыыр остуоруйаларын ыйыы.

5. Ыраах айаңңа ханнык кинигэни аа5алларын, ханнык музыканы истэллэрин ыйыы.

6. Ис турук хамсааһыныгар сөп түбэһиннэрэн тугу аа5алларын ыйыы-саха,нуучча, омук поэттара

Үөрэнээччилэр 80% саха тылын  толору баһылыылларын туһунан этэллэр, нуучча, саха тылларын баһылааһыннарын таһыма- 16% ыарыр5аталлар / билиңңи кэмңэ туттуллубат сахалыы тыллары өйдөөбөттөр/, 3 %барытын өйдүүр эрээри, саҥарбат  /Нерюнгри куораттан көһөн кэлбит кыыс/. Нуучча тылын баһылааһын таһыма  биир омук түмсэн олорор сэлиэнньэтигэр, биллэн турар, намыһах. О5олор 46 % эрэ холкутук саңарабыт диэн ыйаллар, 6 % барытын өйдүүллэр эрээри, саңарбаттар, 46% ыарыр5аталлар. Улахан дьон 96 % саха тылын толору баһылыыр эбит, 3% ыарыр5атар, оттон нуучча тылын 86% толору баһылаабыт,13% ыарыр5атар.

Сүрүннээн үөрэнээччилэр да , улахан дьон да сахалыы тыллаах хаһыаты, сурунаалы  аа5алларын ордороллор эбит. Үөрэнээччилэр 53%“Кыым”  аа5аллар,“Кэскил”- 36%, “Хатан”-63%. Киин бэчээттэн “Коллекция идей”, “Техника –молодежи”,“Cosmopoliten” уо.д.а. биирдиилээн ааттаналлар. 56% суруттаран аа5ар,33% - библиотека5а. Уонна 1% атыылаһар.

Улахан дьон 86 % “Кыымы” аа5аллар, 40% -“Далбар хотун”, “Байанай” -23%, “Хатан”-16% Биирдиилээн киин да, республиканскай да нууччалыы тыллаах хаһыаттар, сурунааллар бааллар. 86% суруттарар. 43% библиотека5а аа5ар,20% атыылаһар, оттон 10%  Интернеккэ аа5ар.

Табл.2.Ханнык тылынан аа5алларын ордороллоруй (Чайс,  %)**

**Результаты социолингвистического опроса 2015 г.

Сөбүлээн ааҕар, истэр остуоруйаларыгар саха остуоруйаларыттан 50 % оҕолор,  46 % улахан дьон «Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсини» ааттаабыттар. Нуучча остуоруйаларыттан үөрэнээччилэр 66% “Эриэппэ туһунан остуоруйаны” ааттаабыттар, 40%-“Колобок”.Оттон омук остуоруйаларыттан  “Золушка”-16%.

 Улахан дьон “ Таал-Таал эмээхсин”-16%, нууччалыыттан “Колобок”-13%, “Морозко%-13%, омуктартан-“Золушка” -26%, Андерсен остуоруйалара-13% талбыттар.

Оскуола иһинэн оңоһуллар «100 бастың айымньы» испииһэгэр  респонденнар сөбүлүүр айымньыларын  манныктары киллэрдилэр.

Үөрэнээччилэр саха литературатыттан:

“Хара кыталык”-10, “ Мааппа”-7, “Төлкө”-5, “Чүөчээски”-5, “Сүрэх тэбэрин тухары” -4, “Дьикти саас”-4; нуучча литературатыттан –“Война и мир”-7, “Старуха Изергиль” -6, “Тарас Бульба”-6, “Олеся”-4, “Собачье сердце”-4, “Юшка”-4, “Капитанская дочка”-4, “Руслан и Людмила”-2, “Бедная Лиза”-2, уо д.а;  омук литературатыттан:  «Ромео и Джульетта» -6, «Гулливер»-4, «Робинзон Крузо» -3, «Властелин колец» -3, «Сумерки»-3, «Гарри Поттер» -2 о.д.а. ааттаатылар

Улахан дьон талыытыгар нуучча литературатыттан айымньылар балайда элбэх киирбит, ол да буоллар сахалыы айымньылар баһыйаллар.

Саха литературатыгар:

«Төлкө»-17, «Дьикти саас»-15, «Сааскы кэм»-13, «Хара кыталык-10», «Сүрэх тэбэрин тухары»-6, «Кыһыл көмүс хоруоп»-3,  Кулаковскай хоһоонноро-3;нуучча литературатыгар –«Война и мир»-10, А.С.Пушкин хоһоонноро-10, С.А.Есенин хоһоонноро-7, «Евгений Онегин» -5, « Собачье сердце»-4,  А.П.Чехов кэпсээннэрэ-3, «Тихий Дон»-3,  «Руслан и Людмила»-2, «Анна Каренина» -2, «Два капитана» -2, «Тени исчезают в полдень» -2, «Доктор Живаго»-2, Достоевскай айымньылара-2,  А.Ахматова хоһоонноро-2;

омук литературатыгар  Чейз детективтэрэ -7, «Джен Эйр»-5,  «Шерлок Холмс» -4, «Белый Клык»-4, «Сумерки»-3, «Гарри Поттер»-3, «Ромео и Джульетта»-3, А.Кристи сэһэннэрэ-3, «Маугли»-2, «Унесенные ветром»-2, «Том Сойер»-2, «Три мушкетера»-2, Андерсен остуоруйалара -2 талыллыбыттар.

Талыллыбыт матырыйаал аан дойду культуратыгар сыстыыга  бэйэ омугун  сыаннастара улахан оруоллаахтарын, атын омук культуратыгар интэриэһи маассабай информация тэрилтэлэрэ көбүтэллэрин туоһулуур. Оскуола үөрэнээччилэрин интэриэстэрэ дьиэ кэргэңңэ уонна  оскуолаҕа иитиллэрин  бэлиэтиэххэ наада.

Дьокуускай куоракка олохтоох саха дьонун 49,6% сахалыы эбэтэр үксүн сахалыы толкуйдууллар, 21,4% нууччалыы, 29% икки тылынан толкуйдууллар. Тыа сиригэр олохтоохтортон 86% сахалыы,2% - нууччалыы, 12% икки тылынан тэңинэн  толкуйдууллар.

2014 сыллааҕы ыйытыкка  бэриллибит ханнык омук тыла  олоххо ситиҺиилээх буоларга ордук туһалааҕый диэн боппуруоска  тыа да, куорат да олохтоохторун хоруйдара улаханнык уратыласпат. Арай тыа олохтоохторун  саха тылыгар эрэллэрэ улахан, уонна атын омук тылын  билии туһатын ситэри сыаналаабаттара көстөр. Ол кинилэр олохторун эйгэтиттэн тутулуктанар.

Табл.3. Олоххо ситиһиилээх буолууга тылы талыы суолтата. (%)

Омук культуратын соруга оҕону, киһини уопсай культураҕа сыһыарыы, кини ханнык баҕарар обществоҕа сөптөөхтүк сылдьарын хааччыйыы,  уонна ханнык баҕарар омук сыаннастарын уонна сүрүн нуормаларын ылынарга үөрэтии-иитии буолар. Оттон дьиэ кэргэн уонна оскуола соругунан  дэгиттэр сайдыылаах личность сайдан тахсарыгар этнокультурнай наадыйыыларын акылаатын ууруу буолар.