ГЧИ чинчийиитэ.

Гуманитарнай чинчийиилэр институттарын саха тылын грамматикатыгар уонна диалектологиятыгар секторын ыстаарсай научнай үлэһитэ, филология билимин кандидата  Иванова  Нина Иннокентьевна  ыыппыт 2007-2008, 2014 сс. чинчийиилэрин тумуктэринэн Дьокуускай куоракка билинни саха тылын билиңңи туруга.

(2008 уонна 2014 сс. тэңнээн көрүү)

Куорат, биллэрин курдук, угус кэлии-барыы, сырыы, уларыйыы-тэлэрийии, сайдыы балысханнык барар сирэ.  Тыл эйгэтигэр буолар уларыйыылар эмиэ тыа сиринээзэр   куорат сиргэ ордук  ырылхайдык кестеллер, ол курдук тылы билии, тереебут тылга сыьыан, тылы араас эйгэзэ туттуу боппуруостарын, хамсааьыннарын чинчийии куорат сиргэ уерэтэр оруннаах. Бугун мин биьиги Дьокуускай куоракка 2008 и 2014 сс. сахабын дэнэр дьон иьигэр ыыппыт ыйытыкпыт тумуктэрин туьунан кэпсиэм. Уопсайа 16 сааьыттан уеьэ саастаах 5 суусчэкэ (467) саха ыйытыкка кыттыбыта, олортон 41% 25 диэри саастаах эдэр дьон, 22% манна тереебут дьон, 36,7% манна олохсуйбуттара уонтан тахса сыл буолбут, 37% - устудьуон аймах, госсулууспалаахтар – 24,3%; уерэх, култуура, наука эйгэтин улэьиттэрэ 18%, медиктэр – 9,8%.

Ол курдук, сунньунэн, сахалар истэригэр 90-с сылларга сазаламмыт омук быьыытынан бэйэни билинии, тереебут тылы ере тутуу курдук …омукпут уратытын, омук быьыытынан тулхадыйбат баайбытын туоьулуур кердеруулэр урдээн-уксээн иьэллэр: бииринэн, демография кердеруулэрэ - ол курдук Дьокуускай куоракка  2010 с. биэрэпис тумугунэн 140272 саха киьитэ уонна 113624 нуучча киьитэ олорор, ол эбэтэр  билигин куоракка олорор дьон 47,4 % саха уонна 38,4 % нуучча эбит.

Сахалар 84% тереебут тылларынан Саха тылын билинэллэр, ол 2007 сылы кытта тэннээтэххэ 2% урдээбит, анны нуучча тылын тереебут тылым диэн билинэр Саха ахсаана биллэрдик аччаабыт - 2 тегул. (8,1% - 3,7%). Итиэннэ икки тылы тэнинэн тереебут тылым диир дьон ахсааннара эмиэ кыратык да буоллар азыйаабыт (13% - 12,4%).  Ити кестуу урукку да кэлинни да чинчийиилэргэ ордук эдэр дьон иьигэр бэлиэтэнэр.

Саха хайа араната ордук тылын ере тутар эбит диир эбит буоллахха – эр дьон уонна дьахтар-аймах диэн ыллахха – араа-бараа диэххэ сеп – холобур, дьахталлар 85%, эр-дьон 82,2% саха тылын тереебут тылларынан аазаллар, нуучча тылын - 4,2% дьахтар, 2,4% эр киьи тереебут тылым диир. Оттон икки тылы тэнинэн тереебут тылым диэччи ордук  эр дьон иьигэр элбэх - 15,1%, дьахталлар истэригэр итинник саныыр дьон  - 10,9%.

Саастарынан ыллахха маннык - тереебут тылыгар ол аата бэйэтин омугар сыьыанын ордук орто саастаах дьон утуе еттугэр уларыппыттар диэн кестер, ол аата 26-50 диэри саастаах дьон. Эдэрдэр истэригэр: саха тылын  тереебут тылым диэн талбыт дьон ахсаана азыйаабыт, нуучча тылын билинии оннунан хаалбыт. Оттон икки тылы тэнинэн тереебут тылым диир дьон ахсаана урдээбит уонна сыыйа урдуур чинчилээх. Маннык кестуу билигин, олохпут киэн далааьыннаахтык балысханнык сайда турар кэмигэр, ол иьигэр интернет, араас кердерер-иьитиннэрэр ситим, эн бу сиргэ хайа базарар  омук тылын уерэтэн баран аан дойду хайа базарар муннугар бара сылдьарын, олохсуйар да кыахтаазын, кулгаазын-харазын аьыллара барыта билинни эдэр ыччаты кезулуур, ыырын ыраатыннара уонна кырдьык тереебут тылыгар, омугар сыьыанын да уларытыан сеп. Бу кестуу билинни кэмнэ Россия бары да регионнарыгар бэлиэтэнэр.

Ону таьынан кэлинни чинчийии кердерерунэн тереебут тылы билинии оскуолаза уерэммит тылтан тутулуга сыыйа мелтеен иьэрэ кеьуннэ – ол эбэтэр урут нуучча оскуолатын бутэрбит Саха 24,4%  эрэ Саха тылын тереебут тылым диир эбит буоллазына кэлин  51,3% буолбут. Ол эмиэ тереебут тылга иьирэх сыьыан олохсуйанолохсуйан иьэрин кердерер.

Тылы билии. Сахалыы холкутук санарар, аазар, суруйар дьон ахсаана 3% элбээбит 77,6 – 80,6%. Уонна уопсайынан санара сатыыр дьон ахсаана элбээбит – холобур сатаан суруйбат да аахпат эрээри санара сатыыр эбэтэр олуттазастык сахалыы санарар дьон ахсаана, уонна биллэн турар, теттерутун барытын ейдуур да кыайан санарбат дьон ахсаана уонна олох билбэт дьон ахсаана азыйаабыт.

Нууччалыы билиибит намтаабыт: 92,1 % (2007 с) – 86,4 % (2014 с.) ол аата (5,7% нынан.). Нууччалыы санарарын ыарырзатар дьон  4%-нынан элбээбит.

Онон тэннээн кердеххе, 2007 с. Дьокуускай куорат сахаларын нууччалыы билиилэрэ тереебут тылларын билиилэринээзэр 14,5% урдук буоллазына, билигин 5,8% буолбут. Бу кердеруу ис хоьооно демография эрэ чахчытыттан тутулуктаммат эбит -  анардастыы куоракка тыаттан угус Саха, ол аата сахалыы учугэйдик билэр Саха дьоно кеьен кэлиитинэн эрэ быьаарыллыбат, олохтоох куорат сахалара эмиэ Саха тылын уерэтэллэрин,// Дьокуускай куоракка сахалыы кэпсэтэр эйгэ уескээбитин, кэнээн иьэрин кердерер.

Тылы туттуу. Тыл теьенен киэнник туттуллар да соччонон сайдар, безергуур. Дьокуускай куоракка саха тылы туттуубут хайдах уларыйан эрэр диэн ыйытыыга хоруйдуур эбит буоллахха маннык чахчылар бааллар. Дьиэ кэргэн эйгэтигэр саха тылын туттуу, холобур озолору уонна кэргэнниилэр икки ардыларыгар бэрт кыратык да буоллар элбээбит.

	г.Якутск		с.Чай
	2007	2014	2007	2014
Общение с детьми Озолорун кытта	55,2	59,4%	97,3	87
Общение с супругом(ой) Кэргэнниилэр	62,5	68,2	96,4	97
Общение с родителями Тереппуттэри кытта	77,5	76,4	96,9	89,8

Общение со старшими родственниками (бабушкой, дедушкой) Эбээлэри, эьээлэри кытта

84,7

86,1

100

89,6

Оттон улэҕэ кэпсэтии-ипсэтии ханнык тылынан барар эбитий?

	Дьокуускай к.	2007	2014
Общение на работе	на якутском языке*	23	27,4
	на русском языке**	31	28,1
	в равной мере на якутском и русском языках        икки тылынан тэнинэн	19,2%	31,2
	на каком языке обратятся, на том и отвечаю ханнык тылынан кэпсэтэллэр да оннук хоруйдуубун	13,7%	13,3
Общение с супругом (ой)	на якутском языке*	62,5	68.2
	на русском языке**	29,4	17.1
	в равной мере на якутском и русском языках	8,2	14.7
Общение с друзьями	на якутском языке*	45,1	50.1
	на русском языке**	24,1	13.8
	в равной мере на якутском и русском языках	22,2%	24.5
	на каком языке обратятся, на том и отвечаю	8,6	11.6

Онон улэзэ саха дьоно уксун икки тылынан тэнинэн санараллар, ол ейденер, бэйэ дьонун дозотторун-атастарын кытта уксун сахалыы,  эбэтэр икки тылынан тэнинэн кэпсэтэллэр диэн буолар эбит. Ус эйгэгэ, холобур, кэргэни кытта, улэзэ уонна дозоттору кытта кэпсэтиигэ саха тыла ордук, биллэн турар, дьиэ-кэргэн иьигэр кэргэни кытта кэпсэтиигэ туттуллар.  

Салгыы атын тутаах эйгэлэргэ саха тылын туруга хайдазын билиьиннэриэм. Уерэх эйгэтигэр, детсааттарга, оскуолаза саха тылынан иитии, уерэтии син кэнээн эрэрин бары истэ-кере сылдьабыт. Куорат сиргэ уерэх ситимигэр саха тылын кэнэтии хас биирдии тэрилтэ салайааччытын тус санаатыттан, дьаныарыттан тулуктанар курдук кестер. Уонна кэлин бу боппуруоска ордук тереппуттэр бэйэлэрэ дьаныардаахтык ылсан хамсааьыны онорон эрэллэр.

Кердерер-иьитиннэрэр эйгэзэ, биьиги сахалар, бэйэбит туохха тардыьабыт? Саха телевидениетин биэриилэрин ханнык тылынан керербутун ордоробут?

Языки	на якутском			на русском			на якутском и русском языках
Годы	2001	2007	2014	2001	2007	2014	2001	2007	2014
г.Якутск	21	5,4	1,8	23,26	35,8	49,5	55,71	56,2	42
с.Чай тыа сиригэр			3,8			43,43			52,8

  Куорат сахаларын интэриэьэ ордук нууччалыы биэриилэр диэки улам сызарыйан иьэрэ кестер, онноозор 2007 тэнинэн нууччалыы-сахалыы биэриилэри диэбит 56,2% киьи ахсаана 14%-нынан азыйаан 42% буолбут. Итиннэ араас тематикалаах канаал элбээьинэ, сахалыы канаал дьон интэриэьин ситэн толору хаахааччыйбата, аны сорох дьон, ордук эдэр етте, сахалыы мелтехтук билэр буоллахтарына, сахалыы учугэйдик санарар дьону аны кыайан ейдеебет тугэннэрэ баар буоллаза.

Сахалыы араадьыйаны истии 2007 сылга урдуу сылдьыбыт буоллазына (29,8%) , 2014 сылга 16% -нынан  азыйаан баара-суоза 11,2%. Нуучча тылынан уонна икки тылынан тэнинэн диэн хоруйдар 5-тии %-нынан элбээбиттэр.

Языки радио	на якутском			на русском			на якутском и русском языках
Годы	2001	2007	2014	2001	2007	2014	2001	2007	2014
г.Якутск	5,91	29,8	11,2	35,3	16,1	21,6	58,36	46,5	52,3
С.Чай			20,8			9,4			67,9

Тыа сиригэр холобур угус киьи икки тылынан тэнинэн истэр (68%) эбит.

Биьиги кердехпутунэ, араадьыйаны истии урукку кердерууттэн уларыйыыта техника сайдыытын кытта сибээстээх буолуон сеп. 2007-2008 сс. Эдэр дьон сахалыы радио долгуннарыгар сахалыы ырыа истэрэ угус буолуо, оттон билигин дьон уксэ ватсабынан туттар, суруйсар.

Онон ереспуубулукэбит киин куоратыгар билинни саха тыла балай эмэ туруктаах диэн сыаналыаххайын эрээри эдэр ыччат тереебут тылыттан тэйэр чинчитэ баар. Ону биьиги ассоциативнай эксперименинэн эмиэ быьаардыбыт – 2009 сыллаахха саха тыла диэн ейдебулгэ туох ассоциация уескуур диэн ыйытыыга угус устудьуон озо «тереебут тылым» диэбит буоллазына  (ол 111 киьиттэн 93), былырыын «ыарахан», «ейдеммет» диэн ассоциация быдан элбэх буолбут. Ол аата билинни эдэр ыччат ыарырзатар, ейдеебет тугэнэ элбэх эбит.

Онон озону кыра эрдэҕиттэн, дьиэ-кэргэнтэн саҕалаан, тереебут тылынан иитэн-уерэтэн, такайан улаатыннарар тирээн турар сорук.

И очень понятны в таком контексте эмоции и мысли профессора Т.Т.Камболова [Камболов: http:], когда он в своей статье «Осетинский язык в контексте этноязыковых процессов» приводит слова Р.С.Бзарова [Бзаров, 1990]: "Когда старушка-осетинка  обращается  к маленькому  внуку на исковерканном русском языке, мы имеем  дело с неосознанным преступлением против будущего. Происходит  умерщвление культурной традиции". Сегодня миссия старшего поколения, обладающей наиболее высокой языковой компетенцией в родном языке и  характеризующейся максимальными показателями прямой этнической идентичности, в возрождении языка, культуры, а значит, в сохранении этноса неоспорима.  

Табл.3. Выбор языка успешной социализации (в %)

ЯКУТСК		%
На каком языке Вы чаще всего говорите на рынке, торговом центре, когда что-то покупаете?	только на русском	23,6%
	только на якутском	1,5%
На каком языке Вы чаще всего говорите на рынке, торговом центре, когда что-то покупаете?	только на русском	23,6%
	только на якутском	1,5%
	больше на русском	29,6%
	больше на якутском	2,6%
	В равной степени на якутском и на русском	22,1%
	Я посмотрю, что это за человек, на каком языке он говорит	20,6%
	другой ответ	0,0%
На каком языке Вы чаще всего говорите в публичных и официальных учреждениях (на почте, у врача, у нотариуса, в налоговой, в администрации города (улуса)т.д.)?	только на русском	24,0%
	только на якутском	1,5%
	больше на русском	30,0%
	больше на якутском	2,8%
	В равной степени на якутском и на русском	18,0%
	Я посмотрю, что это за человек, на каком языке он говорит	23,6%
	другой ответ	0,0%
На каком языке Вы чаще всего говорите на работе?	только на русском	13,8%
	только на якутском	10,9%
	больше на русском	14,3%
	больше на якутском	16,5%
	В равной степени на якутском и на русском	31,2%
	Я посмотрю, что это за человек, на каком языке он говорит	13,3%
	другой ответ	0,0%

В какой детсад Вы отправили (отправите) своих детей?	С обучением и воспитанием на якутском языке	32,1%
	С обучением и воспитанием на русском языке	21,6%
	Со смешанным обучением	36,3%
	С преподаванием разговорного якутского	9,3%
	другую	0,7%
В какую школу Вы отправили (отправите) своих детей?	С обучением на якутском языке	21,5%
	С обучением на русском языке	19,7%
	Со смешанным обучением	31,6%
	С преподаванием якутского языка как предмета	26,5%
	Другую	0,7%
На каком языке, на Ваш взгляд, нужно учиться в ВУЗе?	На якутском языке	1,7%
	На русском языке	54,5%
	На обоих языках: на якутском и на русском	43,5%
	На другом	0,2%

ЧАЙ

На каком языке Вы чаще всего говорите на рынке, торговом центре, когда что-то покупаете?	только на русском	20,4%
	только на якутском	4,1%
	больше на русском	16,3%
	больше на якутском	12,2%
	В равной степени на якутском и на русском	34,7%
	Я посмотрю, что это за человек, на каком языке он говорит	12,2%
	другой ответ	0,0%
На каком языке Вы чаще всего говорите в публичных и официальных учреждениях (на почте, у врача, у нотариуса, в налоговой, в администрации города (улуса)т.д.)?	только на русском	6,1%
	только на якутском	20,4%
	больше на русском	4,1%
	больше на якутском	18,4%
	В равной степени на якутском и на русском	30,6%
	Я посмотрю, что это за человек, на каком языке он говорит	20,4%
	другой ответ	0,0%
На каком языке Вы чаще всего говорите на работе?	только на русском	0,0%
	только на якутском	72,3%
	больше на русском	0,0%
	больше на якутском	12,8%
	В равной степени на якутском и на русском	14,9%
	Я посмотрю, что это за человек, на каком языке он говорит	0,0%
	другой ответ	0,0%

В какой детсад Вы отправили (отправите) своих детей?	С обучением и воспитанием на якутском языке		65,9%
	С обучением и воспитанием на русском языке	2,3%
	Со смешанным обучением	25,0%
	С преподаванием разговорного якутского	6,8%
	другую	0,0%
В какую школу Вы отправили (отправите) своих детей?	С обучением на якутском языке	62,5%
В какую школу Вы отправили (отправите) своих детей?
	С обучением на русском языке	2,5%
	Со смешанным обучением	30,0%
	С преподаванием якутского языка как предмета	5,0%
	Другую	0,0%
На каком языке, на Ваш взгляд, нужно учиться в ВУЗе?	На якутском языке	10,0%
	На русском языке	26,0%
	На обоих языках: на якутском и на русском	62,0%
	На другом	2,0%

Бу хоруйдарынан маннык түмүк тахсар

С каким языком больше шансов в жизни выучиться, найти хорошую работу, стать преуспевающим человеком и т.д.?	Г.Якутск	С.Чай
С якутским	1,5	4,1
С русским	20,1	20,4
Нужно знать хорошо оба языка Икки тылы учугэйдик билэр эрэр буоллахха бу олоххо элбэзи ситиьиэххэ сеп	74,3	75,5
С другими языками	4,1	0

Төрөөбүт тылбытыгар эрэлбит .тапталбыт  сыл аайы эбиллэн күүһүрэн истин!